Online Payments

We are currently experiencing an outage to our online payments system. Check other payment options.

Early closing

Arapaki Manners (CBD) will close early at 5.00pm today, Friday 20 September, due to staff availability. The library will be open again on Monday.

Te Ara o Ngā Tūpuna - The Path of our Ancestors

Te Ara o Ngā Tūpuna (The Path of Our Ancestors) heritage trail, from Thorndon to Owhiro Bay. A joint project between Wellington City Council, the Wellington Tenths Trust and Ngati Toa.

Cover of the earliest edition of the Heritage Trail pamphlet from 1996: Te Ara o Ngā Tūpuna
Find the printed editions of the pamphlet in English below. Authored by Matene Love; researched by Matene Love, Miria Pomare and Roger Whelan.

I te reo Māori -

Ka Patua te whenua i te kino
Ka ngaro te mana me
te wairua mo te iwi

Mēnā ka āta haere koe i tēnei ara, e whā haora pea te roa o te taraiwa me te tirotiro haere. E taea ana te nuinga o ngā wāhi tirohanga pai e ngā turu tūroro engari kei ētahi wāhi o te makatea, he kaupae kē, arā, kei ngā pā o Rangitatau me Uruhau ētahi.

Ka tū he pou whakairo ki ētahi wāhi o te ara hei tohu i ngā papanga.

Ahakoa e mōhiotia ana e ētahi o ngā kaitirotiro, kua tanumi ki tua kē ngā papanga i nōhia e te Māori o neherā, kei te mau tonu te wairua ki ēnei wāhi.

Ko ētahi tonu o ngā papanga o tēnei makatea, he hou kē te hoahoatanga o ngā whare - pērā i te marae o Pipitea me te marae o Tapu Te Ranga e kitea ai ngā papanga Māori mai i ngā wā rerekē o ngā tau kua pahure.

Ngā āhuatanga o te Ara

Ka tīmata te makatea i te marae o Pipitea, i Thorndon Quay, e noho koaro mai ana i te teihana rerewē, ā, ka haere tae noa ki te whanga o ōwhiro, i te taitonga o Pōneke. Kāore e uru te katoa o ngā pā, ngā kāinga, ngā marae me ngā urupā ki roto i tēnei makatea, engari ko ngā papanga o roto, i kōwhiritia nā te mea he wāhi whakahirahira nō Pōneke.

Ahakoa ko te tikanga o tēnei makatea, he ara taraiwa kē, he nui tonu ngā wāhi hīkoikoi, kia kitea ai ētahi tirohanga pai rawa atu o Pōneke. (ake i te Whanganui-a-Tara me te taitonga)

Te Ara o Nga Tupuna heritage trail map

Ngā Kōrero a Ngā Tūpuna

Ko te ingoa tawhito o Pōneke, ko "Te Upoko o te Ika a Maui." Arā, mō te māhunga o te ika i hīia ake e te tipuna whakatere waka, a Maui, ā, i tapaina nei hoki taua ika - ko Te Ika a Maui.

Ko Kupe (he nui ngā wāhl e pā ana ki a ia) rāua ko Ngahue, ngā tāngata tuatahi ki te noho i te tonga o te whanga, ki Maraenui i te tau 925 AD.

Nō muri mai ko ngā tama a Whātonga, arā, ko Tara rāua ko Tautoke, i ahu mai i Te Māhia. Nā runga i ā rāua kōrero pai mō te wāhi nei, ka nōhia te rohe o Pōneke e Whātonga mā. Nā reira ka mōhiotia ai te rohe nei ko "Te Whanganui-a-Tara." Koinei tonu tētahi o ngā ingoa nui a te Māori mō Pōneke.

He nui tonu ngā wāhi o Pōneke i tū ai ngā pā o ēnei tāngata, arā a Motukairangi, kei reira ngā pā tūwatawata o Te Whetū Kairangi me Rangitatau. I te rautau tekau mā whitu, he pā rongonui a Rangitatau, i te wā i nohia ai e Tūteremoana. I moe tana tamāhine a Moeteao i tētahi rangatira o Ngāi Tara, o Heretaunga, ā, nā tēnei moenga i kaha ai te moe tahi a Ngāi Tara rāua ko Ngāti Ira. I ēnei rā ka noho te rahi o Ngāi Tara i raro i te ingoa o Ngāti Ira.

Nō muri mai ka hono atu a Ngāti Kahungunu rātou ko Ngāi Tahu me Ngāti Māmoe ki a Ngāti Ira. He wāhi atu tō tēnā iwi, tō tēnā iwi, i mua i te wehenga o Ngāi Tahu me Ngāti Māmoe ki te Waipounamu, i ngā rautau tekau mā ono, tekau mā whitu rānei.

I te tau 1819 i ekengia a Pōneke e ngā ope taua o Taranaki, o ātiawa, o Ngāti Toa, o Ngā Puhi me Ngāti Whātua. Hinga katoa ana ngā pā tūwatawata nui o Ngāti Ira. Ka rere te nuinga o Ngāti Ira ki Te Wairarapa, ā, e noho tonu ana rātou ki reira i ēnei rā.

I ngā tau 1825-26 ka neke mai ko Ngāti Tama rātou ko Ngāti Mutunga me Te ātiawa o Taranaki iwi, ki Te Whanganui-a-Tara. Ka whakatū kāinga rātou ki te wāhi o te tāone pū o Pōneke, o te ākau o Petone me Te Awakairangi. I noho tonu te taha rāwhiti o te whanga ki raro i te mana o Ngāti Ira rāua ko Ngāti Kahungunu.

Kāore i pai te noho a ngā iwi nei me ngā iwi o Taranaki, ā ka tae ki te wā ka whakaekengia a Ngāti Ira rāua ko Ngāti Kahungunu e Taranaki, ā, ka panaia atu ki Te Wairarapa. Ka noho te mana o te whanga me ngā whenua katoa e karapoti ana ki a rātou.

I tua atu i ngā mōrehu o ngā iwi i noho ki konei i mua, he maha tonu ngā iwi puta noa i te motu kua noho ki Pōneke mai I ngā tau 1960. Nā tēnei kua puta tētahi āhua ahurei me te hanumi e pā ana ki ngā iwi o te rohe o Pōneke.

Nā runga i tēnei mea te "ahi kā" me te "ōhākī," ko Te āti Awa te tangata whenua o Pōneke.

Te Tīmatatanga o te Makatea -

Ka tīmata i te marae o Pipitea i Thorndon Quay. Mai i konei ka kitea atu te marae o Pipitea, te wāhi o te pā o Pipitea (papanga 2) me te ākau tawhito.

1. Te Marae o Pipitea.

I waihangatia tēnei marae hou i ngā tau tīmatanga o 1980, hei whakaruruhau mō ngā iwi Māori e noho ana i te rohe o Te Whanganui-a-Tara. Kua tohua hei wāhi tūtakitaki mō ngā iwi katoa ahakoa ko wai, i raro i ngā tikanga Māori. Koinei te marae nui rawa atu o Pōneke, ā, nā tana tū hei marae tāone, he nui tonu ngā wā, ka whakamahia hei wāhi hui, hei wāhi whakaaturanga.

Ko te papa whenua o runga ake o te marae te wāhi o te pā o Pipitea.

2. Te Pā o Pipitea

He wāhi whakahirahira tēnei ki ngā Māori o Pōneke. He kāinga tūturu te pā o Pipitea, e titiro whānui ana ki te ākau, e tū pātata ana ki te wai māori me ngā māra kai. Ahakoa te pai o taua wāhi mō ngā urunga waka, he wāhi tūwhera ki ngā ope taua e heke mai ana i te raki. He poto hoki te wā ki te whakahiwa i ngā tāngata o te pā mehemea he waka taua e uru mai ana ki te whanga.

Ko Ngāti Mutunga, i heke whakatetonga mai i Taranaki i roto i te hekenga nui o te Nihoputu i te tau 1824, ngā tuatahi ki te wāhi nei. Ko Patukawenga rāua ko Te Poki ngā rangatira o Ngāti Mutunga i Pipitea i te tau 1835, ā, i taua wā ka papare rātou i tō rātou nā mana whenua ki te wāhi nei, ki a Te āti Awa, kātahi rātou ka rere ki Reikohu.

āhua 2.5 heketea te rahi o te pā o Pipitea, ā, he nui tonu ngā māra e karapoti ana i te pā. Ko tōna rohe takiwā kei waenga i ngā tiriti o Davis, o Pipitea me Mulgrave, ā, e waru tekau ngā tāngata e noho ana i reira i ngā tau 1840. I kerēmetia te nuinga o te wāhi nei e ngā Pākeha me te hokonga a te Kamupene o Aotearoa i te tau 1839. Kei te haere tonu ngā whakahē mō tēnei take i ēnei rā tonu.

Te ākau Tawhito

I mua, arā kē te ākau e noho ana, arā, i te tiriti i te taha tonu o te marae o Pipitea (mō ngā kōrero ake e pā ana ki te ākau, me huri ki te puka iti "Old Shoreline" Heritage Trail)

Kua rerekē te ākau o Pōneke mai i te tīmatanga o te noho a te Pākeha i ngā tau 1840,. I aua rā he one noa iho, ā, tae noa ki te wā i tū ai ngā wāpu. Koira anake te wāhi i taea te whakatau atu mai i te moana. 155 heketea te rahi o te wāhi i whakawhenuatia hei whakawhānui i te tāone pū, ā, nā tēnei i tino rerekē ai te āhua o te whanga, otirā, nā tēnei hoki i ngaro atu ai ngā kai mātaitai me ngā whata kai.

Haere whakatetonga mā Thorndon Quay, hipa atu i te teihana rerewē ka huri ki te taha matau, ki te tiriti o Whitmore. I Lambton Quay, me huri taha mauī, kātahi ka tū ki te pito o Woodward Street.

3. Kumutoto Kāinga

I tū te kāinga o Kumutoto ki te tahi hauāuru o te tiriti o Woodward, i runga ake o te waha o te awa o Kumutoto, ā, i rere ki te moana i te whakawhitinga o ngā tiriti o Woodward me Lambton Quay. (Ka rere te awa o Kumutoto mā raro i te whenua i naianei, kātahi ka puta ki te moana).

I mōhiotia tēnei wāhi nā te mea he wāhi rauhi harakeke. He wāhi pai mō te ūnga waka, ā, i te tau 1831, i whakamahia te wāhi nei hei pokapū kohikohi mō ngā teihana harakeke, e tū tū haere ana i te taha rāwhiti o Te Ika a Maui. Nā tōna kaha, i pīrangitia te taonga hoko nei, te harakeke, e te Pākehā o taua wā, nā te mea he nui ōna whakamahinga hei taputapu noa o ngā wā katoa, pērā i ngā taura mō ngā kaipuke, ā, mō te here me te rauwhare i ngā whare me ngā tuanui.

I mua, koinei te kāinga o te rangatira o Te ātiawa, a Wi Tako Ngātata me ngā tāngata e 50, i neke ki reira i te wehenga atu o Ngāti Mutunga ki Rerekohu i te tau 1835.

I mutu te tū o tēnei kāinga hei kāinga noho i te wā i neke atu ai a Wi Tako ki Te Awakairangi.

Haere mā Lambton Quay ka huri mauī ki te tiriti o Johnston. Huri matau ki te tiriti o Jervois ka whai i te tiriti ki te tiriti o Taranaki ki tōna pūtahitanga me Courtenay Place. Kei te taha matau ko te pāka o Te Aro. Kimihia te tohu kei runga i te whakamaharatanga kōhatu kei te pāka o Te Aro.

4. Te Kāinga o Te Aro

I waihangatia te kāinga o Te Aro e Ngāti Mutunga i te tau 1824. Nō tō rātou haerenga atu, ka weheruatia te kāinga, ā, āhua 35 ngā tāngata o Ngāti Ruanui i te taha rāwhiti e noho ana, ā, i te taha hauāuru, 93 o te iwi o Ngāti Haumia rāua ko Ngāti Tūpaia o Taranaki e noho ana.

Ko Waimāpihi te ingoa o tētahi awa e rere tata ana ki a rātou He pātaka kai nui mō ngā Māori, ā, i whakaingoatia mō te wāhi kaukau o tētahi puhi, a Māpihi,

I pōhiritia ngā mihinare Wēteriana, a Bumby, rātou ko Hobbs me Minarapa Rangihatuaka i Te Aro, ā, i hoatunā hoki he whenua hei hanga whare karakia mō rātou. Ka rāhuitia e ngā mihinare rā te pā me ngā whenua noho pātata kia kaua e hokona atu. Tae noa ki te marama o Hui-tanguru i te tau 1844 kāore ngā Māori o Te Aro i whakaae kia hokona atu ō rātou whenua ki te Kamupene o Aotearoa. Engari, i te mutunga o te tau 1844, i hainatia e ngā rangatira tokoono o te kāinga nei te whakaaetanga ā-pepa, tuku ai i a Te Aro, ki raro i te hokonga a Te Kamupene o Aotearoa o te tau 1839.

Nā tētahi rū whenua i te tau 1855 i hiki te whenua i Te Aro, ā, ka heke iho te wai. Nō mua, he pātaka kai taua wāhi, arā he mātaitai i ngā wāhi pāpaku, he tuna i ngā repo, ā, he nui hoki te harakeke e tipu ana. He kaha te hiahia o tauiwi ki te harakeke. Nā te ngaronga o ngā kai me te kore tumu ōhanga, tāpiri atu ko ngā mate e kaha pēhi ana, me te hokinga nui ki Taranaki i te tau 1860 ki te whakatau i ngā raruraru whenua, i heke ai te noho o ngā tāngata ki te pā o Te Aro, ā, tae noa ki te tau 1870 ka hokona te nuinga o ngā whenua e toe ana hei whāroa ake i te tiriti o Taranaki, tae noa ki te moana.

Haere rāwhiti mā te tiriti o Courtenay ka tū ki tōna mutunga. Ko te repo o Waitangi kei te pūtahitanga o ngā tiriti o Courtenay me Cambridge.

5. Te Repo o Waitangi

He pātaka kai anō te repo o Waitangi nō Ngāti Ruanui me Ngāti Haumia hapū. E ai ki ngā kōrero, he taniwha e noho ana i taua repo, engari nā tana mōhio ki a tauiwi e taetae mai ana, ka whakawāteatia e ia te repo i mua o tō rātou taenga mai.

Me taraiwa ki runga o Matairangi mā te tiriti o Majoribanks (tiro ki te mahere whenua). Tae atu ana ki te tūnga waka, pikitia te ara ki te taumata o Matairangi kia kite ai koe i tētahi tirohanga mīharo o Te Whanganui-a-Tara. Kimihia te tohu kōrero kei reira.

6. Tangi- te-Keo (Te taumata o Matairangi)

Mai i konei ka kitea te nuinga o te whanga o Pōneke. E ai ki ngā kōrero o neherā he taniwha e noho ana i roto i te whanga nei. (I taua wā hoki, he roto kē te whanga). Ko tētahi o ngā taniwha nei, arā, a Ngake, he taniwha okeoke, he taniwha tūkaha, ā, ko tōna tino hiahia, kia puta ia i tana here - ki te moana. Tere tonu tana rere ki te kokonga karepū o te whanga, ki reira takawiri ai i tana whiore ki te whakapipi haere i te wāhi pāpaku (ko Waiwhetū tērā), kātahi ia ka rara ake, ka rere ki ngā toka e karapoti ana i te roto, ka tūkia atu, ā, puta noa ia ki Raukawa moana.

Ko tērā o ngā taniwha, a Whātaitai, i whakaaro kē kia puta mā tētahi atu putanga. Kātahi ka panaia e ia tana whiore, ā, ko te tāwhārua o Ngaūranga tērā. Ka haere a Whātaitai mā tērā taha o te Motu Kairangi, i reira raru ai i te tai timu, me te tai pari i tukuna atu e Ngake. Nā reira i riro ai te wāhi rā hei kūititanga ki waenganui i Motu Kairangi me te taha uru o te whanga, ā, koirā te taunga waka rererangi i naianei. E ai ki ngā kōrero, ko Tangi-te-keo te wairua o Whātaitai, i rere manu atu ai ki runga o Matairangi, ki reira tangi ai.

Mai i konei ka taea hoki te kite atu i ngā motu, a Matiu (Somes) rāua ko Makaro (Ward). Nā Kupe i whakaingoa, ā, he wāhi pai hei whakaruru. He wāhi punanga a Matiu rāua ko Makaro, engari nā te kore wai o reira, i kore nohia ai mō te wā roa, ā, kāore i whakatūria he hanganga i konei.

Whāia te tiriti mai i Tangi-te-keo ki Oriental Parade, kātahi ka huri matau. Whāia te taha moana o Pt Halswell (tirohia te mahere). Ka taea te kite atu a Rukutoa, a Pt Halswell me Motu Kairangi i te taha mauī.

7. Rukutoa

Ko Rukutoa te wāhi moana e kitea atu ana mai i te tīramaroa. He wāhi nui tēnei mō te hī ika me te kohi mātaitai mō ngā iwi o roto o te whanga. I tapaina tēnei ingoa nā te mea ko ngā toa anake ki te rukuruku ngā mea e āhei ana ki te ruku i reira, nā te kaha o ngā ia tai me te wai pokepoke. He maha tonu ngā tāngata kua mate i konei.

Haere tonu mā te ākau ka tū ki te tūnga waka, ka hipa ana koe i te kūrae.

8. Kai Whakaaua Waru Kainga

Kei te taha rāwhiti o Point Halswell tētahi kāinga i nohia e Ngāti Ira, ko Kai Whakaaua Waru te ingoa. He māra kai i te taha o te kāinga nei, me tētahi awa e rere ana. E ai ki tētahi kaituhi, he nui tonu ngā ahu otaota me ngā kōhatu hāngi e putu ana i te wāhi rā, ā, tērā pea he māra kūmara e tata ana i reira.

Haere tonu mā te ākau o Pt Taipakupaku. Kimihia te wāhi whakangā kei te taha mauī o Pt Taipakupaku (hipa atu i te tiriti), ā, kei reira e tū ana ētahi kāinga e ono i runga i tētahi urupā tawhito.

9 Taipakupaku Pt : Papanga Urupā

He nui tonu ngā tūpāpaku mai i ngā tau kua kitea i te wāhi nei, tae noa ki ngā anga kōiwi me tētahi upoko e nohotū ana i te rua. He nui ake ngā taonga kua kitea, tae noa ki tētahi pounamu kua tīmata te kauoro. He maha tonu ngā iwi i noho i te wāhi nei i ngā tau tīmatanga o ngā tau 1800.

Haere tonu mā te tiriti o te ākau ka huri matau ki te tiriti o Awa. I te taumata o te puke me huri mauī ki te tiriti o Seatoun Heights. E tū koe ki te wāhi tirohanga o Seatoun Heights.

10. Te Pā o Whetū Kairangi

Nā Tara tēnei pā i waihanga i tō rātou taenga tuatahi mai ki konei noho ai. E tohu ana te ingoa o te pā nei ki ngā whetū i te rangi, ahakoa te mea, e rua kē ngā kōrero mō te ahunga mai o te ingoa nei. Ko tētahi o ngā kōrero - he kore nō ngā tangata o te pā e kite kāinga i tua atu i ō rātou, ko ngā whetū anake. Ko te kōrero tuarua, i whakaingoatia te pā nā te mea, ki te titiro ki taua pā mai i te ākau, ka whakaarotia he whetū kē ngā ahi e muramura mai ana.

E āraitia ana tēnei pā mai i ngā ope taua ohorere e ngā pā o waho ake, ā, he whakaruru hoki tēnei mō ngā tāngata o ngā kāinga noho tata ki te pā. Kāore i tawhiti ake, ko te pā iti o Kākāriki-Hutia, kei te tokerau o te ranga. I whiwhi tēnei pā i tana ingoa nā tētahi rangatira o te pā, i te wā, i tū he pakanga, ā, ka kapohia atu e ia tētahi Kākāriki kāore anō i tunua, kātahi ka kainga e ia, i a ia e oma ana ki te whawhai. Ka toa rā te rangatira nei, ā, ka kīia nā ngā manu mata i kainga rā e ia, i toa ai.

I nōhia te pā nei o Ngāti Ira mō te wā poto e tētahi o ngā kaiwhai a Wi Tako Ngātata, o Te ātiawa, i mua i tō rātou haerenga ki te pā o Kumutoto noho ai i ngā tau mutunga o 1830.

Hoki atu ki te tiriti ākau, ka haere ki Seatoun. Whāia te Marine Parade ki tōna mutunga, ka huri taha matau ki te tiriti o Inglis, kātahi ka huri mauī ki te tiriti o Dundas. Me huri taha mauī ki te tiriti o Hector, kātahi ka tū ki te taha o te pāka.

E tohu ana tēnei pou i te wāhi i ū tuatahi mai a Kupe, arā, Te Tūranga o Kupe (11), Te Aroaro-o-Kupe (12) me Kirikiri-tatangi (13)

11. Te Tūranga o Kupe

I tōna ūnga mai ki Te Whanganui-a-Tara ka ū a Kupe, te kaipōkaiwhenua rongonui, ki te ākau o Maraenui, me tana tapa whakaingoa i taua wāhi - ko "Te Tūranga o Kupe" (te wāhi nui i tū ai a Kupe). Nō muri mai i tana tirotiro haere i te whenua ka whakaaro ia ki te kauhoe atu ki te Aroaro-o-Kupe, tētahi o ngā maramara toka a te taniwha rā a Ngake, i a ia i puta ki Raukawa moana.

12. Te Aroaro-o-Kupe

I a ia e kaukau ana i te taha o te toka rā, ka kawea ia e tētahi ngaru ki runga i ngā koikoi o te toka, ā, ka whara tōna ure. Nā reira te ingoa nei Te Aroaro-o- Kupe, arā, e tohu ana i te wāhi i whara ai tana tinana.

13. Kirikiri-tatangi (Te ākau o Maraenui)

E pā ana tēnei ingoa ki te tangi o ngā kōhatu e nekenekehia ana e ngā ngaru i te tāhuna. I waihotia e Kupe tētahi o ana tāngata ki reira whakatipu kai ai me te whakakī anō i te pātaka kai, i a ia i haere ki te hōpara i te moana o Raukawa. I whakamahia te nuinga o ngā whenua pāraharaha o Maraenui hei māra kai.

Tekau meneti te hikoitanga mai i te pou, ki te pā o Oruaiti.

Whāia te ara ākau mā te tāhuna, tae noa ki Fort Dorset. Hikoia whakarunga te ara, whāia te ranga, tae noa ki runga o te puke, arā ki te pou, mō tētahi tirohanga mīharo rawa atu, ki waho atu o te pā o Oruaiti me te ngutu o te whanga.

14. Te Pā o Oruaiti

Kei runga a Fort Dorset i te pā o Oruaiti, tētahi pā tūwatawata o Rangitāne o neherā. E noho whakaahuru ana ki te puke te pā nei, e titiro ana ki Te Aroaro-o-Kupe. Ko Maraenui te whenua pāraharaha e noho ana i te taha o Oruaiti, e noho hoki ana i raro o Whetū Kairangi. (te wāhi i noho ai ngā tāngata o Kupe ki te whakatipu kai). He māra nui tēnei mā ngā tāngata i noho tata, ā, nā te hao-whenua o te tau 1460, i rahi ake ai te whenua, i kaha pirangitia ai e rātou.
Nā reira, he tata ake te ūnga o Kupe, arā Te Tūranga o Kupe, ki te take o te puke - te wāhi o te ākau i mua i te rū whenua.

Ehara i te mea nō mua anake te wā i whakamahia ai tēnei rohe hei mātaki i ngā ope taua e kuhu mai ana i te whanga, engari i te wā o te pakanga tuarua hoki i whakamahia te wāhi nei nā runga i te pōhēhē kei tau mai te pakanga ki konei.

Ko te tikanga o te ingoa o O-rua-iti, arā, he rua iti i reira mō ngā putunga kūmara me ngā rīwai. Tērā pea nō konei te ingoa e kīia nei ko te rīwai Rua.

Hoki atu ana ki Seatoun mai i te tiriti o Hector ka huri matau ki te tiriti o Dundas, kātahi ka huri mauī ki te tiriti o Inglis. Whāia te tiriti mā te poka tata, ki te tai hauāuru. Haere tonu mā te ākau ki te whanga o Tarakena.

Whakatūria tō waka ki te tūnga waka e tohua ana e te pou, kātahi ka hīkoi atu i te ara poto ki te tohu maumaharatanga mō Ataturk, kei te mutunga o ngā kaupae. Ka taea te kite atu ngā wāhi 15, 16 me 17 mai i konei.

15. Te Pā o Rangitatau.

Ki te titiro ki te ranga o te taha rāwhiti, ka taea te pōhewa i te pā tūwatawata a Rangitatau e tū ana hei ārai mō ngā whakaekenga ope taua, e whakatata mai ana ki Whetū Kairangi mai i te moana, me tōna tirohanga ari ki te moana o Raukawa me ngā wāhi pātata ki te whanga. He nui ngā wā i whakamahia e te kāinga o Poito te pā nei hei toi mō ngā wā o te pēhitanga me ngā wā e kaioraora mai ana te hoariri.

Ko te wai māori i tīkina mai i te wai o Poito, ā, koirā tonu te wai māori mō te pā o Poito. He hī ika, he mahi kaimoana te mahi a te tangata o ēnei kāinga e rua, ā, koinei tonu ā rātou kai nui.

16. Te Pā o Poito

I runga ake o te taha uru o te awa o Poito, te pā o Poito mehemea e tiro whakarunga ana ki te whārua mai i tētahi karahiwi. He pā tuwatawata e tū ana i konei me te maha o ōna upanepane. I hinga ngā pā nei i te ekenga nui o ngā ope taua mai i te raki, i ngā tau 1819-20. He nui ngā tāngata i mate i te wā nei.

17. Rangitatau

He pā anō nō Ngāi Tara i te ranga o te taha rāwhiti e taea te kite atu i tēnei rā tonu. Kei te tōpito o te taha rāwhiti o te karahiwi tētahi awarua, Te āhua nei he tomokanga tawhito mai i te tāhuna o raro. He papanga kāuta kei runga ake i te ranga.

Ahu whakamoana ana, ko ngā toka a Te Kaiwhatawhata, kei te wāhi o Palmer Head, he wāhi pai mō te hī hāpuka.

Haere tonu mā te ākau ki Te Mupunga ka tū ki te pāka o Shorland i te kokonga o ngā tiriti o Reef me Te Esplanade.

E tohu ana tēnei pou i te papanga kāinga o Te Mupunga, ā, whakawhiti atu i te tiriti, ko te motu o Tapu Te Ranga.

18. Te Mupunga Kāinga

He wāhi pai tēnei nō Ngāi Tara rāua ko Ngāti Ira, he nōhanga kāinga i mua i te taenga mai o te Pākehā. I whakamahia ngā puke me ngā pāraharaha o konei hei tūnga pā. Kua kitea i te wāhi nei ngā umu tawhito, ētahi para kōhatu, para anga, para kōiwi, tae noa ki ētahi kōiwi tangata.

Titiro atu ki te moana mai i tēnei wāhi kia kite i te motu, a Tapu Te Ranga.

19. Te motu o Tapu Te Ranga

He motu tēnei i whakamahia i te nuinga o ngā wā hei pā whakamarumaru, ā, i takapapatia te taumata hei wāhi titiro mataara. I waihangatia hoki he taiapa kōhatu hei āwhina ki te ārai i ngā whakaariki. E ai ki ngā kōrero, he wāhi whakaruru tēnei nō Tamairanga, te wahine a Whanake, te ariki nui o Ngāti Ira, me ana tamariki. I te pakanga whakamutunga i panaia atu a Ngāti Ira mai i te Whanganui-a-Tara. I te wā e ekengia ana te motu nei e te hoariri, i rere a Tamairanga me ana tamariki mā runga waka ki te ākau, ki te motu o Mana kimi oranga ai.

20. Te Pā o Uruhau

He pā tūwatawata a Uruhau, nō te huinga pā e tū tū ana ki te ārai ake i te pā nui o Whetū Kairangi mai i ngā ekenga ohorere. Ko te tikanga o tōna ingoa - "he kūrae hauhau" te wāhi nei. E kīia ana, hei tīmatatanga i mua i te whakaekenga o te pā a Whetū Kairangi e Muaūpoko i karapotia e rātou a Uruhau engari nā te muha o te pakanga ka patua rātou.

Hoki atu ki te tiriti, The Esplanade, ka huri taha matau ki te tiriti o The Parade. Taraiwa whakateraki mā te Parade, kātahi ka huri taha mauī ki te tiriti o Tamar, huri matau i te tiriti o Eden, huri mauī i te tiriti o Seine ka huri mauī ki te tiriti o Rhine. E noho whakarunga ana a Tapu Te Ranga, āhua haurua nei te pikinga o te tiriti o Rhine, ki te taha matau.

21. Tapu Te Ranga

He marae hou tēnei, he marae ahurei hoki ki te ao Māori. I tīmataria i te tau 1974. Ko te ngākau remurere o Bruce Stewart tēnei whakatutanga marae, a Tapu Te Ranga, ā, he tangata hanga whare, pupuri hītori anō hoki ia.

Ko te ata o te marae o Tapu Te Ranga e kite pōhewatia e te tini me te mano, ko tētahi ata nui, ā, e iwa rā anō ōna tūāpapa. E ai ki a Bruce, i hanga katoatia mai i ngā para a te katoa. He pouaka pupuri motukā kē ngā pakitara, mai i te rawa ahumahi tawhito o Todd Motors. He ātaahua te whenumi o te tāwhaowhao me ngā taputapu noa ki roto i tēnei whare.

E ai ki a Bruce:

"I kite ahau i ngā rāpihi e porowhiua ana e te tangata, ehara
ana i te rāpihi. He tino ātaahua kē ngā mea i
porowhiua, ā, i nāianei kua oho ake te tangata ki tēnei
āhuatanga. He totara kē ngā papa, arā, kāre e taea
te hoko i nāianei. He rāpihi katoa ngā hanganga nei.
Nāku i kohikohi, kātahi ka waihangatia te whare me ōna papa
e iwa nei mai aua rāpihi."

Heoi, ēhara a Tapu Te Ranga i te hanganga whare papa-iwa anake. He whakahoki ā-wairua i tētahi mea ki a Papatūānuku. Kua tīmataria e Bruce tētahi tūmahi whakatō hanganga hou mātātaki e kapi ana i ngā puke potapotae.

He mea mīharo, ā, ehara i te moumou wā te haere ki te tirotiro i te marae o Tapu Te Ranga engari, me waea atu i te tuatahi nā te mea he nui tonu ngā hui ka tū ki tēnei marae. Ko te nama waea, - (04) 970 6235.

Hoki atu ki te rori ākau ka haere tonu mā te rori o ōwhiro Bay.

I te whakawhitinga o ōwhiro Bay huri ki te taha matau, ki te rori o Happy Valley ka tū i te pāka tākaro i te taha mauī. Kei raro i te tahataha ētahi rua kai, i muri i te Pou. Kei runga i ngā puke o ia taha o te whārua o ōwhiro Kāinga, ā, kei reira hoki ngā tūāpapa o ōwhiro.

22. Ngā Rua Kai

Ko te tikanga o ōwhiro, he "pō kore mārama" ā, i ahu mai i a Whiro, te rā tuatahi o te maramataka.

Ki te titiro whakararo i te pakohu, i muri i te pāka tākaro i te taha o te awa, mārama te kite atu i ngā rua kai o neherā, hei whakarato i ngā kāinga me te pā o ōwhiro Bay.

He whakahirahira te awa e rere tata ana, nā tana whakamahia hei puna wai mō te inu, ā, hei whakamātao i ngā kai kia noho mata ai. E whakatahe ana i ngā kaupekapeka nui o te awa i ngā aupaki i te taha rāwhiti o te ranga o Te Kopahou me te taha hauāuru o te ranga o Tawatawa.

Ngā Tūāpapa o ōwhiro

Ka kitea atu ngā tūāpapa kua tipua e te pātītī i runga i te ranga e aro ana ki te paeroa. He kāinga tawhito tēnei nō Ngāti Ira. I panaia rātou, ā, ka nōhia e Ngāti Awa i tērā rautau.

Te Kāinga o ōwhiro

He kāinga i te taha rāwhiti o te rori o te whanga o ōwhiro Bay. E kitea ana ngā ahu otaota tata ki te karahiwi i nōhia rā e wai ake. I whakaarohia i nōhia pea e Ngāti Awa, ā, tērā pea he kāinga tō rātou, tata ake ki te wahapū o te awa.

Ki te hoki atu ki te tāone, me haere tonu mā te rori o Happy Valley ki Brooklyn. Mai i konei whaiā te rori matua ki te tāone mā te tiriti o Willis.

Kaituhi: Matene Love.